شهر کوشانی و معدن بزرگ مس در منطقه مس عینک در لوگر افغانستان قرار دارد.

در بخش های غربی و مرکزی معدن مس آثار حفاری جهت استخراج مس از دوره پیش از اسلام مشاهده می شود. در ابتدا فکر می شد شهر بعد از سده دوم میلادی بنا شده است. اما با گسترش کاوشها، در لایه های زیرین آثار اقامت از دوره برنز نیز کشف شد.

حدود صدها مجسمه بودا در این منطقه کشف شده است. برخی از این مجسمه ها بسیار بزرگ هستند. مجسمه های کوچکتر به موزه ملی افغانستان حمل شده اند.

آثار نوشتاری بر روی پوست حیوانات و آجر از دیگر آثار با ارزش بودایی کشف شده هستند. برخی متون بودایی مس عینک را میتوان ازقدیمی ترین متون یافت شده بودایی دانست

در عین حال آثاری از معماری معابد بودایی، سکه های کوشانی-ساسانی، بشقابهای نقره با نقش شاهان ساسانی، سفالینه های مهر دار با نقش شاهان ساسانی و هپتالی در مس عینک یافت شده است.

دو بشقاب نقره و طلایی دوره ساسانی از مس عینک کشف شده است. بشقاب اولی نیم تنه شاپور دوم را نشان می دهد که رو به چپ نگاه می کند. بشقاب بعدی مربوط به اردشیر دوم جانشین شاپور دم است. شاه سوار بر اسب به سمت چپ می تازد در حالی که به راست رو برگردانده و با شمشیری به شیری حمله ور شده است

بشقابهای بدست آمده از مس عینک همگی به شیوه استاندارد و مشابه ظروف سیمین و زرین درباری ساسانی است که نظارت دقیق در تولید آنها را نشان میدهد. وجود تعداد سکه های شاپور دوم و همچنین دوبشقاب نقره ای از شاپورو اردشیر جانشین وی و تعدادی سفال مهردار به تصویر شاپور دوم حضور شاپور و اردشیر در دره کابل و تسلط او بر منطقه را تائید می کند. همچنین اسناد باختری از این دوره تصرف این مناطق را در قرن چهارم قویا تائید میکنند. یک سند تاریخ دار که مربوط به تابستان 380 میلادی یعنی اولین سال سلطنت اردشیر دوم است نام ماه های برگرفته از تقویم فارسی میانه را نشان میدهد. از آن به بعد تقریبا در همه اسناد باختری در صد سال آتی یعنی تا اواخر سلطنت پیروزکه هپتالیان به سختی ساسانیان را شکست دادند در تمام اسناد باختری نام ماههای فارسی میانه به کار می رود

سر مجسمه سنگی بدست آمده از مس عینک که بسیار شبیه مرد اشکانی شمی است.

تزیین طلایی - مشابه تزیینات لباس طلا تپه

مجسمه گلی سر زن - قابل مقایسه با مجسمه های اشکانی

سکه های کوشانی-ساسانی مس عینک - مشابه سکه موجود درموزه ملک
در مس عینک تعداد قابل توجهی سکه های مسی و نقره ای منتسب به پادشان کوشانی، کوشانی- ساسانی و شاهنشاهان ساسانی بدست آمده. تعدادی از سکه های مربوط به شاپور دوم هستند. برخی از این سکه ها نیز مربوط به واسودوا و کانیشکای سوم آخرین پادشاهان بزرگ کوشانی یا تقلیدی از سکه های آنان است. ضرب سکه های مسی، نقره ای و طلایی شاپور دوم در منطقه در کنار مسکوکات کوشانی- ساسانی را باید نشانه ای از نفوذ سیاسی و نظامی ساسانیان در شرق دانست. بر اساس مطالعات صورت گرفته بر روی سکه های به دست آمده و همچنین یک سکه ضرب نشده میتوان حدس زد که سکه ها ضرب خود مس عینک و ضرابخانه کابل بوده است یعنی سکه های بدست آمده شاپور در مس عینک دقیقا در سرزمین اصلی و ضرابخانه متعلق به کوشانیان که توسط شاپور تصرف شده ضرب گردیده است. این موضوع را میتوان از سکه های مسی شاپور که نام او را به خط کوشانی بر روی سکه نوشت ه ند نیز دریافت.

در حال حاضر بهره برداری از معدن مس متوقف شده تا حفاریات باستانی منطقه تکمیل شود. اما فشار زیادی بر باستان شناسان وجود دارد تا معدن با ارزش مس دوباره کار خود را شروع کند. پس از استقرار دولت جدید در افغانستان، کشورهای حاضر در صحنه سیاسی سعی در بهره برداری از منابع این کشور دارند و این معدن مس یکی از مهمترین این منابع به شمار می اید چرا که دومین معدن بزرگ مس جهان است. امیدواریم بهترین تصمیم برای حفاظت از آثار با ارزش باستانی این منطقه گرفته شود تا هم درست حفاری شوند و هم پس از حفاری از آنها محافظت شود. بی برنامگی و حفاری کور و سریع همچون حفاری های شهر یری منجر به تخریب آثارتاریخی می شود.